80 kilometrów od Biszkeku leży jeden z najbardziej rozpoznawalnych zabytków Kirgistanu – Wieża Burana. Obiekt znajduje się na terenie nieistniejącego już miasta Bałasagun.
Kirgistan nie obfituje w zabytki sięgające wieków średnich czy starożytności i dla miłośników architektury ma zdecydowanie mniej do zaoferowania niż, na przykład, Uzbekistan. Wiele zabytków zniszczono lub skryły je wody jeziora Issyk-Kul. Z obiektów ocalałych najbardziej znany jest karawanseraj Tash Rabat czy Wieża Burana.
Wieża Burana — historia
Wieża Burana znajduje się kilkanaście kilometrów od Tokmoku, w dolinie rzeki Czu. Jest elementem większego kompleksu, w którym znajdziemy pozostałości trzech mauzoleów, kilku wałów ziemnych, petroglify oraz kilkadziesiąt balbali. Wszystko to zajmuje niewielkie pozostałości po starożytnym mieście Bałasagun. Z kronikarskiego obowiązku należy dodać, że w kompleksie znajduje się też małe muzeum z artefaktami, które wykopano w tym miejscu.
Wieżę, która pierwotnie była minaretem, wybudowano najprawdopodobniej na przełomie X/XI wieku. Jest to jedna z najstarszych tego typu konstrukcji architektonicznych w Azji Środkowej. Nazwa „Burana” pochodzi od błędnego odczytania arabskiego słowa „monara”, od którego wywodzi się słowo „minaret”.
Minaret miał pierwotnie około 45 metrów. Jednak trzęsienia ziemi, do których często dochodzi w regionie, nadszarpnęły jej konstrukcję. W XV wieku skrócił się niemal o połowę i teraz ma około 25 metrów. W latach 70. XX wieku przeszedł renowację, bo groziło mu zawalenie.
Z powstaniem wieży ma wiązać się legenda. Chanowi urodziła się córka i ten zaprosił wróżbitów, aby przepowiedzieli jej przyszłość. Jeden z nich stwierdził, że dziewczyna umrze w wieku szesnastu lat, ukąszona przez jadowitego pająka karakurta. Przerażony chan wybudował wieżę, zamknął w niej córkę, słudzy wnosili żywność po drabinie. W dniu szesnastych urodzin córki chan sam postanowił zanieść jej jedzenie. Nie zauważył jednak, że do kosza z owocami dostał się pająk, który ugryzł córkę. Dziewczyna zmarła. Zrozpaczony chan miał łkać tak głośno, że część wieży legła w gruzach.
Średniowieczne miasto Bałasagun
Istnienie Wieży Burana związane jest nierozłącznie z miastem Bałasagun, które zostało założone przez Sogdyjczyków, lud pochodzenia irańskiego. Bałasagun miało być stolicą (wschodniego chanatu) muzułmańskiej dynastii Karachanidów aż do jej zajęcia przez chanat Kara Kitajów. Ci z kolei ulegli Mongołom w 1218 roku, którzy ochrzcili Bałasagun nazwą Gobalik, co można przetłumaczyć, jako „ładne miasto”. W szczycie rozwoju w mieście miało mieszkać kilkanaście tysięcy ludzi.
Uważa się, że tutaj urodził się między 1010 a 1018 rokiem poeta Jusuf Bałasagui autor poematu Kutadgu Bilig, którego tytuł można przetłumaczyć jako „Błogosławiona wiedza”. Balasaghuni, uważany za jednego z ojców literatury turkijskiej, wyróżniał się wykształceniem. Miał wiedzę z astronomii, matematyki, medycyny, literatury, historii, filozofii, estetyki, etyki, poezji arabskiej i irańsko-tadżyckiej, folkloru turkijskiego i języka perskiego. W wieku 54 lat napisał Kutadgu Bilig dla władcy Kaszgaru. Ten poemat filozoficzny opowiada o kształtowaniu się powiązanych ze sobą trybów życia koczowniczego i osiadłego.
Ruiny miasta, położonego niegdyś na Jedwabnym Szlaku, zostały w 2014 roku wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako część trasy szlaku.
Nagrobne balbale
Interesującą atrakcją w kompleksie jest kilkadziesiąt kamiennych rzeźb, balbali. To pomnikowe posągi, stawiane przez turkijskich nomadów, w zdecydowanej większości przypominające mężczyzn (zdarzają się też kobiety, ale incydentalnie). Rzeźby wykuwano z granitu, kolorowego lub szarego kamienia i wapienia. Najczęściej posągi były owalne lub płaskie. W niektórych przypadkach kamień starannie polerowano, ale zdarzały się balbale wyrzeźbione na nieprzygotowanej powierzchni.
Posągi można spotkać na terenie, gdzie pojawiały się ludy turkijskie (np. w Kazachstanie, Mongolii, Ałtaju i Chakasji). W Kirgistanie pierwsze balbale rzeźbiono już w starożytności. Po XIII wieku sztuka rzeźbienia posągów zaczęła zanikać za sprawą islamu, który zabrania wykonywania przedstawień ludzi, zwierząt i ptaków.
Balbale są atrybutem obrządku pogrzebowego nomadów. Ludzie wierzyli, że balbal ucieleśniał zmarłego przodka, który pozostał na ziemi w postaci balbala, aby opiekować się swoimi krewnymi i chronić ich.
Niektóre postaci na balbalach siedzą, inne stoją, trzymając miskę ze świętą wodą. Część postaci wyrzeźbiono z bronią, wszystkie ustawiano twarzą zwróconą na wschód. To najprawdopodobniej wpływy tengryzmu, pierwotnej religii stepu. Na wschodzie rodzi się dzień, ze wschodu słońce powraca na świat, wypędzając ciemność i dając ciepło oraz wyzwolenie od nocnych lęków.
Jak dojechać do Wieży Burana?
Najprościej najpierw do Tokmoku, a następnie taksówką lub publicznym transportem, który jedzie do sąsiednich wsi. Marszrutkę można łapać z tego ronda. Znajduje się ze dwieście metrów od dworca autobusowego, skąd można też złapać taksówki w dalszą część kraju. Bilet wstępu do Wieży Burana kosztował w 2022 roku 50 som.
