Przewodnik po Tbilisi powinien być gruby jak książka. Spróbujmy jednak zebrać kilkanaście podstawowych atrakcji.
Twierdza Narikala
Jeden z najbardziej charakterystycznych zabytków Tbilisi. Jej historia sięga IV wieku, kiedy to pierwsze fortyfikacje zostały zbudowane przez Persów. Została wzniesiona na strategicznym wzgórzu Sololaki, które umożliwiało kontrolę nad rzeką Kurą, zapewniając dogodne warunki obronne. W V wieku została rozbudowana przez Bizantyjczyków i na przestrzeni wieków przetrwała różne okresy rozwoju i przebudowy. W XIII wieku Narikalę zdobyli Mongołowie, którzy zniszczyli jej większą część. Jednak w XVII wieku Gruzini odbudowali i wzmocnili fortyfikację, nadając jej obecny kształt. Wewnątrz twierdzy znajduje się cerkiew św. Mikołaja.
W 1795 Persowie, pod dowództwem Aga Muhammada Chana, najechali Tbilisi. W trakcie ataku perska armia otoczyła miasto i rozpoczęła oblężenie twierdzy, która padła pod naporem najeźdźców. Persowie złupili Narikalę, potem zniszczyli doszczętnie Tbilisi.
Matka Gruzja
Niedaleko twierdzy znajduje się majestatyczny i pocztówkowy pomnik Matka Gruzja (Kartlis Deda). Ten imponujący, 20-metrowy stalowy monument, zaprojektowany przez rzeźbiarza Elgudżę Amaszukeliego, góruje nad miastem od 1958 roku, kiedy ustawiono go z okazji 1500. rocznicy powstania miasta.
Matka Gruzja jest personifikacją narodowego ducha Gruzji. Figura jest symboliczna i przedstawia kobietę, która w jednej ręce trzyma kielich wina, a w drugiej miecz. Ta dwuznaczność symbolizuje zarówno gościnność, jak i determinację narodu gruzińskiego do samostanowienia. Kielich wina jest skierowany do tych, którzy przychodzą jako przyjaciele, miecz do tych, którzy przybywają jako wrogowie.
Pomimo że Matka Gruzji jest konstrukcją stosunkowo nową (z perspektywy wielowiekowej historii kraju), to stała się integralną częścią krajobrazu i tożsamości Tbilisi. Jest często wykorzystywana jako symbol w gruzińskiej popkulturze i mediach.
Plac Wolności (Liberty Square)
Serce Tbilisi z dochodzącą do niego aortą — Aleją Rustawelego. W ciągu swojej historii plac przeszedł przez wiele zmian nazw (m.in. Plac Erywański, Berii czy Lenina) i przebudów, świadczących o zmianach społeczno-politycznych kraju.
Plac otoczony jest zabytkowymi budynkami, charakteryzuje się neoklasycystyczną architekturą z hotelem Marriott i ratuszem miejskim, jako najbardziej rozpoznawalnymi obiektami. Jego centralnym punktem jest 40-metrowy pomnik św. Jerzego, który jest symbolem Tbilisi i patronem Gruzji. Święty zastąpił stojącego tu wcześniej Lenina.
W 2005 roku Plac Wolności był miejscem, w którym prezydent USA George W. Bush i prezydent Gruzji Michaił Saakaszwili przemawiali do tłumu około 100 tys. osób. Podczas tego wydarzenia Gruzin Władimir Arutiunian (z pochodzenia Ormianin) rzucił granatem w kierunku prezydenta Busha, ale granat nie wybuchł.
Plac jest miejscem orientacyjnym, można dojechać do niego metrem, czy Georgian Busem z lotniska w Kutiasi.
Łaźnie Orbeliani
Łaźnie siarkowe są nierozłącznym elementem gruzińskiej kultury. Zanurzone w historii i tradycji odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu tożsamości stolicy Gruzji. Historia łaźni siarkowych sięga założenia miasta w V wieku, kiedy król Wachtang I Gorgasali odkrył naturalne gorące źródła podczas polowania. W ciągu wieków łaźnie stały się integralną częścią krajobrazu miasta.
Najsłynniejsze z nich — Łaźnie Orbeliani — zlokalizowane są w dzielnicy Abanotubani (dosłownie „dzielnica łaźni”). Otwarto je w 1893 roku i są prawdziwą perełką architektoniczną w perskim stylu. Budynek został odnowiony w ciągu ostatnich kilku lat, a wnętrze jest wykończone ze stonowanym przepychem, który jest odzwierciedlony w kosztach wizyty. To najdroższa łaźnia w mieście, a także najbardziej turystyczna. Ten unikalny budynek emanuje wpływem islamskim, jednocześnie harmonijnie komponując się z tradycyjną gruzińską architekturą, która go otacza.
W Łaźniach Orbeliani bywali Aleksander Puszkin, Aleksander Dumas (ojciec) czy Michaił Lermontow.
Cerkiew Metechi
To jedno z najbardziej symbolicznych miejsc stolicy Gruzji. Położona na skalistej skarpie, z widokiem na rzekę Kurę, cerkiew Metechi jest nie tylko miejscem kultu religijnego, ale także ważnym punktem orientacyjnym. Jej historia to historia Gruzji w miniaturze — od czasów średniowiecza, przez okres dominacji tureckiej, do epoki radzieckiej i teraźniejszości.
Cerkiew jest poświęcona Matce Bożej. To tradycyjna, trójnawowa bazylika z trzema absydami. Pomimo wielu przebudów i restauracji, zachowała wiele oryginalnych cech architektonicznych, a jej wnętrze jest ozdobione freskami z różnych okresów. Niestety, oryginalne malowidła ścienne nie zachowały się do naszych czasów. Niezwykle cenna jest natomiast ikona „100 000 męczenników”, która opowiada o tragicznym wydarzeniu z 1226 roku, kiedy to wojska Dżalala ad-Din Mangubertiego zajęły miasto i postawiły mieszkańców przed alternatywą: zdeptanie ikon lub śmierć. Według tradycji 100 000 mieszkańców odmówiło i zostało ściętych.
Historia cerkwi jest tajemnicza i pełna niejasności. Tradycja ustna przypisuje jej budowę królowi Wachatngowi I Gorgasaliemu w V wieku, lub jego synowi w VI wieku, chociaż nie istnieje żadne archeologiczne czy pisemne potwierdzenie tych tez. Nazwa cerkwi pojawia się po raz pierwszy w gruzińskich średniowiecznych kronikach w związku ze stłumieniem buntu przeciwko królowi Demetre I w 1132 (lub 1145) roku.
Cerkiew przetrwała wieki, pomimo zniszczeń, których dopuścili się m.in. Mongołowie w XIII wieku, aż do połowy XVII wieku, kiedy służyła jako magazyn prochu strzelniczego. Pod rządami rosyjskimi stała się więzieniem, w czasach radzieckich zajmowało ją NKWD, a w latach 80. XX wieku świątynia stała się młodzieżowym teatrem.
Na terenie cerkwi znajduje się również pomnik króla Wachtanga I Gorgasaliego, legendarnego założyciela Tbilisi.
Kościół Betlemi i schody Betlemi
Kościół Betlemi (znany też jako Górny Kościół Betlemi) zbudowany został jako świątynia ormiańska w XVIII wieku. Obecnie funkcjonuje jako gruzińska cerkiew. Możecie natknąć się na niego maszerując schodami Betlemi w drodze do Kartlis Dedy.
Schody Betlemi, liczące 120 stopni, zostały wybudowane w 1850 roku, dzięki funduszom zebranym przez związki rzemieślnicze Tbilisi. Uważane są za jeden z najważniejszych punktów historycznej trasy wiodącej przez miasto. Schody przeszły wiele zmian architektonicznych (ostatnia w latach 2012-2013).
Most Pokoju
Przewodnik po Tbilii musi zawierać Most Pokoju, który znany jest również jako Most Szklany (lub nieformalnie „podpaska”). Konstrukcja została oddana do użytku w 2010 roku. Zaprojektował ją włoski architekt Michele De Lucchi, który znany jest z tworzenia obiektów łączących w sobie sztukę i nowoczesną technologię. Most, wykonany ze szkła i stali, jest oświetlony tysiącami diod LED.
Budowla ma 150 metrów długości. Jej unikalna konstrukcja jest powszechnie podziwiana za połączenie nowoczesności i harmonii z otaczającym go środowiskiem. Pod mostem płynie Kura, a z konstrukcji widać m.in. futurystyczną Rike Concert Hall, pałac prezydencki czy pomnik Wachtanga I Gorgasaliego.
Suchy Most — targ ze starociami
Suchy Most został zbudowany w latach 1849-1851 i pierwotnie płynął pod nim dopływ Kury. W latach 30. XX wieku, po wyschnięciu dopływu, most otrzymał swoją obecną nazwę.
Obecnie to najsłynniejszy rynek antyków i plenerowej wystawy sztuki. Na stoiskach można znaleźć stare naczynia, samowary, maszyny do pisania, książki, oryginalne pamiątki i tysiące różnych przedmiotów o interesującej historii, często związanej z obecnością Gruzji w strukturach ZSRR.
Miejsce to jest szczególnie popularne wśród miłośników przedmiotów vintage i sztuki. Tutaj można kupić obrazy gruzińskich artystów, a także akcesoria oparte na tradycyjnych motywach.
Cerkiew Kaszweti
Cerkiew Kaszweti, poświęcona jest św. Jerzemu i znajduje się w centrum miasta, naprzeciwko budynku parlamentu na Alei Rustawelego.
Cerkiew budowano w latach 1904-1910. Jej architektem był Leopold Bilfeldt, który wzorował się na średniowiecznej katedrze w Samtawisi. Budowę sfinansowała gruzińska szlachta i burżuazja.
Nazwa „Kaszweti” pochodzi od gruzińskich słów „kva”, co oznacza „kamień”, i „shva”, co oznacza „urodzić”. Legenda mówi, że mnich Dawid z Garedży podczas swojego pobytu w Tbilisi został oskarżony przez kobietę, o to, że jest ona z nim w ciąży. Mnich zaprzeczył i na dowód tego stwierdził, że kobieta urodzi kamień, a nie dziecko. Gdy tak się stało, rozzłoszczony lud zabił kłamczynię. W miejscu zabójstwa powstała cerkiew, a miejsce otrzymało nazwę Kaszweti.
W cerkwi znajduje się ikonostas, którego twórcą jest Polak — Henryk Hryniewski.
Cerkiew Anczischati
Najstarsza świątynia w Tbilisi, stanowi wspaniały przykład starożytnej sakralnej architektury Gruzji. Cerkiew usytuowana w sercu historycznej części stolicy Gruzji jest świadkiem przemiany dziejowej miasta, od jego założenia w V wieku, przez wiele konfliktów i zniszczeń, aż po czasy współczesne.
Nazwa „Anczischati” oznacza „cerkiew Ikony Chrystusa”, co jest związane z legendą, że król Dachi przyniósł z Jerozolimy ikonę Chrystusa, która następnie została umieszczona w cerkwi.
Chociaż pierwszy budynek świątyni został zniszczony podczas najazdów arabskich w VII wieku, została odbudowana i przetrwała kolejne wieki, mimo wielu konfliktów przetaczających się przez te ziemie. W 1679 roku, podczas panowania króla Gruzji Archila II, cerkiew została odnowiona i przekształcona w klasztor.
Wewnątrz znajduje się wiele cennych zabytków, w tym freski z XII wieku, ikonostas z XVII wieku oraz liczne ikony i relikwie. Szczególnie cenna jest ikona Matki Bożej z około 1675 roku, która jest uważana za jedną z najważniejszych ikon w Gruzji.
W okresie radzieckim wszystkie ceremonie religijne w cerkwi Anczischati zostały wstrzymane, a budynek został przekształcony w muzeum rękodzieła. Później był używany jako pracownia artystyczna. Od 1958 do 1964 roku miały miejsce prace renowacyjne z okazji 1500-lecia założenia Tbilisi, które nadały cerkwi XVII-wieczny sznyt.
Teatr Gabriadze
Teatr Gabriadze, oficjalnie znany jako Teatr Marionetek Rezo Gabriadze, jest jednym z najbardziej unikalnych miejsc w Tbilisi. Znajduje się tuż obok cerkwi Anczischati i przyciąga uwagę szczególną wieżą zegarową.
Sam teatr został założony w 1981 roku przez Rezo Gabriadze, znanego gruzińskiego reżysera i artystę, który zdobył międzynarodowe uznanie za swoją pracę w dziedzinie filmu, teatru i sztuk plastycznych. Gabriadze, uważany za jednego z najważniejszych gruzińskich artystów XX wieku, stworzył teatr jako miejsce, w którym mógłby eksplorować swoją pasję do marionetek i teatru lalek.
Wieża zegarowa obok Teatru Gabriadze to unikalna konstrukcja, która stała się jednym z głównych punktów architektonicznych w Tbilisi. Co godzinę wyłania się z niej anioł, który dzwoni w dzwon małym młotkiem. W środku wieży znajduje się mały teatr mechanicznych lalek, który ożywa w południe i o godz. 19.
Katedra Świętej Trójcy (Cminda Sameba)
Główna świątynia Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, monumentalna budowla położona na wzgórzu Elia, zbudowana w latach 1996-2004 według projektu architekta Archila Mindiaszwiliego.
Pomysł na budowę nowej katedry pojawił się w 1989 roku w okresie narodowego odrodzenia w gruzińskiej socjalistycznej republice radzieckiej. W maju 1989 roku, pod kierownictwem patriarchy Gruzji i rządu Tbilisi, ogłoszono konkurs na projekt Katedry Świętej Trójcy. W pierwszym etapie wpłynęło 100 projektów, ale żaden z nich nie został wybrany jako zwycięzca. Ostatecznie wybrano propozycję architekta Archila Mindiaszwiliego. Jednak późniejszy kryzys społeczny i polityczny opóźnił realizację projektu o sześć lat, a fundamenty pod budowę świątyni zostały położone dopiero w 1996 roku. Budowę katedry sfinansował głównie Bidzina Iwaniszwili (były premier Gruzji). Świątynia została poświęcona 23 listopada 2004 roku przez katolikosa-patriarchę całej Gruzji, Eliasza II.
Katedra jest olbrzymia. Ma długość 70 metrów, szerokość ponad 64 metry, a jej wysokość sięga 87 metrów. Wewnątrz jednorazowo może zmieścić się 10 tys. wiernych. Katedra składa się z dziewięciu kaplic, z których pięć znajduje się w dużym, podziemnym pomieszczeniu.
Cmentarz Kukijski
Cmentarz Kukijski to klimatyczne miejsce pełne historii i kultury. Pierwsze pochówki rozpoczęły się w tym miejscu już 300 lat temu. Na nagrobkach można znaleźć napisy w wielu językach, takich jak ormiański, asyryjski, francuski, gruziński, włoski, polski i ukraiński. Na cmentarzu pochowani są zarówno zwykli ludzie, jak i znane osobistości, w tym pierwsza żona Józefa Stalina, Ekaterine Svanidze oraz Dagny Juel Przybyszewska, żona poety Stanisława Przybyszewskiego, którą zastrzelił w Tbilisi jej kochanek (więcej na temat tej historii w jednym z naszych filmów).
Cmentarz Kukijski był jednym z nielicznych historycznych cmentarzy, które przetrwały kampanię burzenia prowadzoną przez Sowietów, która doprowadziła do unicestwienia bardziej centralnie położonych cmentarzy w mieście. W latach 30. XX wieku urzędnicy radzieccy radykalnie przedefiniowali urabnistykę miast, aby odzwierciedlały kolektywny punkt widzenia ZSRR. Cmentarze, będące miejscami indywidualnych wspomnień, stały się celem sowieckich architektów. Ten, na szczęście, ocalał.
Mtacminda Punkt Widokowy
Mtatsminda View Point, zlokalizowany jest na szczycie góry Mtacminda. To doskonałe miejsce dla każdego, kto chce podziwiać panoramę stolicy Gruzji. Dotarcie do punktu widokowego jest już przygodą sama w sobie. Można tam dotrzeć na piechotę, wspinając się wymagającą drogą lub skorzystać z kolejki.
Punkt widokowy znajduje się nieopodal parku rozrywki Mtacminda, jednego z najpopularniejszych miejsc rekreacyjnych w Tbilisi. W parku znajdują się atrakcje dla osób w każdym wieku, w tym karuzele, kolejki górskie i restauracje. Na szczycie 1416 metrowej góry znajduje się także charakterystyczny punkt – wieża telewizyjna.
Panteon Mtacminda
W drodze do punktu widokowego możecie zatrzymać się w Panteonie Mtacminda. To miejsce szczególne dla Gruzinów, o niezwykłej wartości historycznej i kulturowej. Panteon jest nekropolią, w której pochowane są najbardziej znaczące postaci w historii Gruzji: pisarze, artyści, naukowcy, politycy itp.
W założonym w 1929 roku panteonie pochowany jest m.in. jeden z najważniejszych gruzińskich pisarzy Ilia Czawczawadze. Czawczawadze jest również uznawany za jednego z najważniejszych gruzińskich liderów narodowych i intelektualistów. Jego grób w Panteonie Mtacminda jest miejscem kontrowersji, ponieważ pochowany obok niego bolszewik jest powszechnie uważany za odpowiedzialnego za jego zabójstwo.
W panteonie miejsce spoczynku znalazł także poeta, dramaturg i dyplomata Aleksander Gribojedow, Nikołaj Barataszwili (zwany gruzińskim Byronem), jeden z najważniejszych poetów romantycznych w Gruzji, pisarz Waza Pszawela, generał Giorgi Kwinitadze, który służył jako głównodowodzący armii Gruzji podczas wojny gruzińsko-rosyjskiej w 1921 roku. Możemy znaleźć także m.in. grób Iwane Paliszwilego, założyciela Gruzińskiego Teatru Operowego, matkę Józefa Stalina Ketwan Geladze, Lado Gudiaszwilego, malarza, grafika i rzeźbiarza, który jest uważany za jednego z najważniejszych gruzińskich artystów XX wieku.
Park 9 Kwietnia
Położony w centrum tuż za cerkwią Kaszweti przy alei Rustawelego jest jednym z najstarszym miejsc zielonych w stolicy. Słynie z dorodnych platanów i sosen, można odpocząć tu w cieniu drzew.
Nazwa parku upamiętnia wydarzenia z 9 kwietnia 1989 roku, kiedy pokojowy protest przeciwko radzieckim władzom w Gruzji spotkał się z brutalnym użyciem siły. W wyniku starć zginęło 21 osób, setki odniosły rany. Ta wyjątkowa przestrzeń jest hołdem dla tych, którzy stracili życie w walce o niepodległość Gruzji.
Katedra Sioni
Znana również jako Katedra Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. Zgodnie z tradycją gruzińską, nazwa „Sioni” pochodzi od Góry Syjon w Jerozolimie. Katedra Sioni jest często nazywana „Tbilisi Sioni”, aby odróżnić ją od innych kościołów o tej samej nazwie na terenie Gruzji.
Pierwotna budowla w tym miejscu została zainicjowana przez króla Wachatanga I Gorgasaliego w V wieku. Sto lat później, około 575 roku, Guaram, książę Iberii (Kartli), rozpoczął budowę nowej świątyni, którą ukończył jego następca około 639 roku. Według legendy obaj książęta zostali pochowani w tym kościele, chociaż nie odnaleziono śladów ich grobów. Wcześniejszy kościół został całkowicie zniszczony przez Arabów i później odbudowany.
Katedra została ponownie odbudowana przez króla Dawida Budowniczego w 1112 roku. Podstawowe elementy obecnej struktury pochodzą z tego okresu. Katedra była poważnie uszkodzona w 1226 roku, kiedy jej kopuła została zrujnowana na rozkaz Dżalala ad-Din Mangubertiego. Później została naprawiona, ale ponownie uszkodzona przez Timura w 1386 roku i naprawiona przez króla Aleksandra I. Została ponownie uszkodzona podczas inwazji perskiej w 1522 roku i w XVII wieku.
W 1657 roku metropolita Tbilisi przeprowadził gruntowną renowację kopuły, sklepień i dodał południową kaplicę, malowidła oraz dekoracje. Niestety, struktura została ponownie zniszczona w 1668 roku, tym razem przez trzęsienie ziemi. Kościół ponownie ucierpiał podczas inwazji Persów w 1795 roku.
Katedra Sioni była miejscem, gdzie po raz pierwszy opublikowano rosyjski manifest o aneksji Gruzji. 12 kwietnia 1802 roku rosyjski dowódca wojskowy w Gruzji generał Karl von Knorring zebrał gruzińską szlachtę w katedrze, która była wówczas otoczona przez rosyjskie wojska. Szlachta była zmuszona do złożenia przysięgi na rosyjską koronę imperialną. Wszyscy, którzy się nie zgodzili, zostali aresztowani.
Ogród Botaniczny
Ogród Botaniczny ma bogatą historię sięgającą XVII i XVIII wieku, kiedy na terenie dzisiejszego ogrodu znajdowały się trzy niewielkie ogrody należące do Królewskiego Dworu Gruzji. Z zapisów francuskiego podróżnika Jeana-Baptiste’a Chardina wiadomo, że królewski ogród był szczególnie pielęgnowany przez królową Mariam, żonę ostatniego króla Kartli-Kachetii Giorgiego XII. Po przyłączeniu Gruzji do Rosji ogród stał się własnością państwową.
Obecnie ogród zajmuje obszar 97 akrów i zawiera bogate kolekcje flory Gruzji oraz różnych regionów świata. Zbiór obejmuje około 3500 gatunków, odmian i kultywarów. W ogrodzie znajduje się oranżeria roślin tropikalnych, szkółka roślin i sześć działów naukowo-badawczych. W ogrodzie znajduje się też wodospad.
Rzeźba Tamady
Nasz przewodnik po Tbilisi zamyka Rzeźba Tamady, przedstawiająca postać mężczyzny trzymającego róg z winem, w którym w Gruzji wznosi się toasty. Rzeźba ta jest szczególnie ważna dla kultury gruzińskiej, ponieważ rola Tamady – przewodnika i pewnego rodzaju dyrygenta biesiady – jest jednym z najstarszych gruzińskich zwyczajów. Posąg jest powiększoną repliką małej figurki z brązu z VII wieku n.e., która została odnaleziona podczas wykopalisk archeologicznych w zachodniogruzińskim mieście Wani.
Podsumowanie – inne atrakcje
Tak jak zaznaczyliśmy na wstępie, ten artykuł na pewno nie wyczerpuje tematu, bo przewodnik po Tbilisi mógłby mieć formę książkową. Nie napisaliśmy tutaj o wielu innych ciekawych miejscach, tak jak np. Muzeum Tbilisi, Gruzińskim Muzeum Narodowym, Muzeum Okupacji Sowieckiej, czy Galerii Narodowej przy alei Rustawelego. Warto się przy niej zatrzymać przy budynku parlementu, który jest świadkiem najnowszej historii Gruzji, jej zrywów rewolucyjnych czy protestów społecznych. Naprzeciwko znajduje się orientalny budynek Teatru Opery i Baletu, który swoją architekturą zwraca szczególną uwagę. Ten przewodnik po Tbilisi nie zawiera opisu Fabriki – hipsterskiego miejsca, łączącego w sobie przestrzeń kulturalno-artystyczno-kulinarną. Nie ma nic o pomniku Lecha Kaczyńskiego, czy modernistycznej bryle Banku Gruzji i wielu, wielu innych miejscach.
Darowaliśmy sobie także opis wąskich uliczek Starego Miasta, pełnych odnowionych – i nie tylko – domów z charakterystycznymi drewnianymi werandami, pośród których przechadzają się leniwie koty. Dla nas to najpiękniejsze miejsce w Tbilisi, po którym możemy się włóczyć godzinami. Zresztą zobaczcie sami:
